To było ponad 10-letnie zmaganie, wpierw z brakiem zrozumienia polityków, potem z ich kalkulacją zysku politycznego, a dopiero na końcu to była praca merytoryczna. Udało się dzięki wytrwałości i współpracy wielu osób z wielu stron.

Istota fundacji rodzinnych

Fundacje rodzinne są narzędziem wspierającym zarządzanie sukcesją w praktycznie wszystkich rozwiniętych gospodarkach. W pierwszej dekadzie XXI wieku, polskie władze i tym samym system prawny nie miały praktycznie żadnych instrumentów dla sukcesji poza prawem spadkowym zorientowanym na dzielenie majątku, a nie na integrację zarządzania coraz bardziej dojrzałymi i skomplikowanymi organizacyjnie i prawnie firmami rodzinnymi. Systematyczna praca Inicjatywy Firm Rodzinnych od 2008 roku krok po kroku zmieniała świadomość rządzących i w toku dyskusji pojawiały się kolejne rozwiązania tworzące paletę instrumentów prawnych sukcesji: zapis windykacyjny (2011), ustawa o zarządzie sukcesyjnym (2018). Jednak wciąż nie było instrumentu adresowanego do rodzin prowadzących swoje interesy poprzez spółki handlowe. Co więcej, sukcesja obciążona była patrzeniem przez perspektywę spadku, a nie długoterminowego i sprawnego zarządzania różnorodnymi interesami członków rodziny. Próby godzenia często sprzecznych interesów i wartości rodziny i biznesu przy pomocy Konstytucji rodzinnej czy różnych umów cywilno-prawnych nie dawały skutecznych rezultatów, bo nie odwoływały się do jasno określonej instytucji prawa, czyli polskiej fundacji rodzinnej. W międzyczasie setki polskich rodzin zaczęło korzystać z analogicznych rozwiązań zagranicznych.

IFR widziała ten problem już w 2013 roku i wpierw zorganizowała badanie wśród przedsiębiorców, żeby prawodawcom przedstawić obraz rzeczywistych potrzeb. Grono kilkunastu ekspertów przygotowało podsumowanie badań, wnioski, założenia inicjatywy ustawodawczej w zakresie fundacji rodzinnej oraz ocenę skutków regulacji i w marcu 2014 r. przekazano je do Kancelarii Prezydenta RP. Niestety, prawodawcy i rządzący uznali, że priorytetem powinna być ochrona jednoosobowych działalności gospodarczych w obliczu śmierci właściciela, co w końcu zaowocowało ustawą o zarządzie sukcesyjnym. Dopiero w 2019 Ministerstwo Rozwoju i Technologii (obecna nazwa), podjęło trud stworzenia wstępnej koncepcji fundacji rodzinnej w polskim prawie, jednak nim prace się rozpędziły, to priorytetem stał się COVID. Dopiero wiosną 2021 rozpoczęły się konsultacje społeczne nad udostępnioną, pierwszą i kompletną wersją ustawy. W konsultacjach brały udział setki osób z wielu organizacji biznesu oraz firm. Kalendarium starań o wypracowanie ustawy o fundacji rodzinnej zamieszczone jest obok.

Najtrudniejsze kwestie

Najtrudniejsze było wypracowanie nowatorskiej formy opodatkowania, umożliwiającej zwolnienie podatkowe dla otrzymywanych dywidend i ryczałtowe opodatkowanie świadczeń na rzecz najbliższej rodziny. W końcu, po prawie roku pojawiło się odpowiednie rozwiązanie. Także rewolucja w sprawie zachowków w celu zachowania integralności biznesu i majątku rodzinnego wymagała pokonywania oporów mentalnych.

W porównaniu z podobnymi rozwiązaniami w innych krajach polska fundacja rodzinna charakteryzuje się pewnymi unikalnymi cechami:

Nie wymaga licencjonowania osób zarządzających fundacją (jak np. w Lichtenstein)
Zezwala na prowadzenie działalności w niektórych obszarach (w innych krajach dominuje zakaz)
Ryczałtowe opodatkowanie świadczeń dla beneficjentów (to zwykle sfera regulowana osobno)
Swobodne podejście do trwałości regulacji wewnętrznych i okresu trwania fundacji rodzinnej – należy zauważyć, że to może być zaleta lub wada, w zależności od celów fundatora, jego wizji rodziny i zdolności jej członków oraz okoliczności. Jedni fundatorzy postawią na niewzruszalność pierwotnych postanowień, inni wręcz przeciwnie – na maksymalną elastyczność.

Teraz przedsiębiorcy rodzinni będą mogli wykorzystać nowy instrument sukcesji do budowy silnej firmy, co wymaga czasu i kapitału oraz odpowiednich relacji między biznesem a rodziną. Obawy mogą rodzić pokusy skupienia się wyłącznie na profitach podatkowych i celach optymalizacji podatkowej. Na pewno wielu potencjalnych fundatorów będzie kuszonych zwolnieniem z CIT i korzystnym ryczałtowym opodatkowaniem wypłat dla beneficjentów. Jednak należy przestrzec, że agresywna optymalizacja podatkowa może skończyć się źle, ponieważ nadal obowiązują przepisy o obejściu prawa, schematach podatkowych itp. uszczelnienia systemu podatkowego. Zatem pomysły, aby fundacje rodzinne służyły przede wszystkim jako wehikuł unikania opodatkowania mogą doprowadzić do usztywnienia obecnie przyjaznego nastawienia Ministerstwa Finansów i zaowocować zaostrzeniem regulacji. To byłaby wielka szkoda! Wiele zależy od samych potencjalnych fundatorów oraz atmosfery tworzonej wokół nowej instytucji przez środowiska biznesowe oraz profesjonalnych doradców. Za kilka lat przyjdzie do oceny praktycznych skutków działania fundacji rodzinnych o oby ta praktyka służyła faktycznemu celowi czyli budowie wielopokoleniowego kapitału polskiego biznesu rodzinnego.

Kalendarium działań IFR w związku z legislacją dot. fundacji rodzinnej:

2013 – listopad Zarząd IFR z inspiracji Kancelarii Prezydenta RP (po wcześniejszych wielokrotnych i owocnych kontaktach) przyjął uchwałę w sprawie rozpoczęcia prac wraz z grupą ekspertów nad założeniami inicjatywy ustawodawczej ws. fundacji rodzinnej
2014 – luty grupa kilkunastu ekspertów pro bono z kancelarii prawnych DZP, Wardyński i Wspólnicy i CMS CMCK oraz z KBA przygotowała badanie nt. barier sukcesji (w załączeniu)
2014 – marzec wyniki badań i pracy ekspertów zostały zebrane w kilkunastostronicowym Memorandum nt. fundacji rodzinnej i przekazane do Kancelarii Prezydenta RP. Memorandum zawiera podsumowanie badań, wnioski, założenia inicjatywy ustawodawczej oraz ocenę skutków regulacji (OSR). (W załączeniu Memorandum bez dokumentów roboczych).
2014 – listopad – kolejne memorandum i spotkanie w Kancelarii Prezydenta.
2015 – brak realnych postępów ze względu na zmiany polityczne w Polsce
2016 – podjęcie kontaktów z Ministerstwem Rozwoju jako najbardziej zainteresowanym organem władzy wykonawczej.
2016 – sierpień rozpoczęcie merytorycznych spotkań z Ministerstwem Rozwoju ws. fundacji rodzinnej
2017 – 2019 regularne kontakty z Ministerstwem Rozwoju, w tym dyskusje na temat fundacji rodzinnej podczas dorocznych zjazdów firm rodzinnych, jednak Ministerstwo w pierwszej kolejności postanowiło realizować inicjatywę ustawodawczą dotycząca zarządu sukcesyjnego, jako skierowanej do teoretycznie większej liczby przedsiębiorców. Ten wybór zahamował praktycznie postępy prac nad fundacją rodzinną do połowy roku 2019.
2019 – listopad na 12 zjeździe firm rodzinnych w Warszawie prezentacja badań IFR na temat oczekiwań przedsiębiorców rodzinnych wobec fundacji rodzinnej i prezentacja Zielonej Księgi nt. fundacji przez Ministerstwo Rozwoju. 2020 wybuch epidemii COVID-19 zepchnął toczące się prace nad fundacją rodzinną na dalszy plan
2021 – marzec – maj intensywny udział IFR w konsultacjach społecznych projektu ustawy o fundacjach rodzinnych
2021 – październik publikacja nowej wersji ustawy po konsultacjach społecznych, z aktywnym udziałem IFR.
2022 – maj pierwsze spotkania z posłami z Ministerstwem Rozwoju I Finansów w Sejmie nt. przyśpieszenia prac nad fundacją
2022 – wrzesień – grudzień – praca na Komisjach Sejmowych oraz Senackich, aż do uchwalenia ustawy przez Sejm
2023 – styczeń udział w pracach Komisji Senackich w sprawie możliwych poprawek do ustawy przegłosowanej w Sejmie oraz kolejna runda prac w Komisjach Sejmowych w celu uchwalenia ostatecznej wersji ustawy.
22 maja 2023 – ustawa o fundacji rodzinnej wchodzi w życie.

Inicjatywa ustawodawcza stworzenia prawnej instytucji fundacji rodzinnej [PDF]	Pobierz
Ankieta dot. fundacji rodzinnej [PDF]	Pobierz

Opracowanie:

Tomasz Budziak – Wiceprezes Zarządu Stowarzyszenia Inicjatywa Firm Rodzinnych, Ekspert Biznesu Rodzinnego